Varka ile Gülşah Mesnevisi, 7. yüzyılda yaşamış Arap şair Urva Bin Hizam'ın hikayesine dayanır. 11. yüzyılda ise Ayyuki'nin kendi yorumuyla eser nazım türüne uyarlanmıştır. Bu makalede minyatür kelimesinin tanımı, Selçuklu dönemi minyatür sanatının genel özellikleri ve Varka ile Gülşah Minyatürlü yazması ele alınmıştır. 

Minyatür Kelimesinin Tanımı ve Kökeni

Minyatür kelimesi en genel anlamıyla, çok ince işlenen küçük boyutlu resimler için kullanılan bir terimdir. Kelimenin kökenine baktığımızda, Latince de 'kırmızı ile boyamak' anlamına gelen Miniare kelimesinden doğmuştur. Miniare kelimesinin daha sonra Fransızca'ya geçerek Miniature halini aldığı kabul edilir.  Bunun dışında, Osmanlı dönemine ait kaynakları incelediğimizde bu terimin yerine tasvir veya nakış sözcüklerinin daha sık olarak kullanıldığı görülmektedir. Sanatı icra eden kimselere ise  Nakkaş denilmiştir.

Genellikle el yazması kitaplarda yer alan küçük ölçekli resimler için kullanılsa da, küçük objeler üzerine yapılan resimlere de minyatür denilmektedir. Başka bir tanımlamada ise kelimenin, Orta Çağ Avrupa'sında hazırlanan el yazmalarının, bölüm başlarındaki metinin ilk harfinin etrafına kızıl- turuncu tonlarında olan Minium ile yapılan Miniatura adlı tezhipten geldiğini ifade etmektedir.

Selçuklu Dönemi Minyatür Sanatı 

Selçuklu döneminde ele alınmış minyatürlerde, İslami düşünceye uygun soyut bir anlayışın hakim olduğu görülür. Figürlerin konumlandırıldığı yerler genellikle semboliktir ve zemin genellikle kırmızı ve mavi tonlarında ki renklere boyanmaktadır. Anadolu Selçuklu Devleti'nin İran ile ilişkileri minyatür sanatlarına da yansımıştır. Osmanlı Döneminde de 18. yüzyıla kadar Selçuklu minyatür sanatının etkisi sürmüştür. 

Konu hakkında daha fazla bilgi almak için, Minyatür Sanatı başlıklı makaleme tıkla!

Varka ile Gülşah Mesnevisi

Günümüzde Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi'nde Hazire bölümünde 481 numaralı mesnevi 11. yüzyılda nazma uyarlanmış Ayyuki'nin eserinden istinsah (kopya) edilmiştir. 70 varaktan oluşan nüshada (kopya eser) toplamda 71 tasvir ve 23 başlık bulunmaktadır. Hemen her sayfada minyatüre yer verilmiş ve çoğunlukla minyatürler başlık yerine geçmiştir. Nakkaşı Muhammed İbn Abdülmümin El- Huyi isminde 1250 yıllarında Konya'da yaşamış biridir. Bu nedenle eser 13. yüzyıla, Selçuklu dönemine tarihlendirilmektedir.

Varka ile Gülşah Minyatürlü Yazmasının Özellikleri

• Yazmanın ciltti kahverengi deriden yapılmıştır, üzerinde Türk cilt sanatında sıklıkla karşılaştığımız iki motif olan, şemse ve zencirek motifi yer almaktadır.
• Eser Selçuklu Dönemi yazmalarında görülen açık nesih yazı türünde yazılmıştır.
• Minyatürler üzerinde iki farklı yazı görülür. Gümüş renk ile gelişi güzel yazılanlar, minyatürlerle aynı tarihtedir. Siyah mürekkep ile yazılmış yazıların daha sonra figürlerin üzerine tanınması için eklendiği anlaşılmaktadır.
• 71 minyatürde toplamda sekiz farklı renk kullanılmıştır; altın, siyah, beyaz, ten rengi, kırmızı lacivert, yeşil, mor, sarı ve kahverengi.
• Altın, altın varak olarak tüm tasvirlerde yapıştırılarak uygulanmıştır.
• Nakkaş metne bağlı kalarak, minyatürleri adeta film gibi işlenmiştir.
• Tüm metin ve minyatürlerin etrafı kırmızı renkte mürekkep ile çerçevelenmiştir (cedvellenmiştir). Çerçevenin, harfler ve minyatürler üzerine gelmesinden dolayı sonradan yapıldığını düşündürmektedir.
• Minyatürlerde Hz. Muhammed'in iki defa tasvir edilmiş olması ayrıca önem taşımaktadır.

• Minyatürlerde yer alan tüm figürler, Selçuklu Tipi dediğimiz dolgun yuvarlak çehreli, çekik gözlü ve minik dudaklı tiplerdir. Figürlerin başları hale içine alınmıştır. Saçlar ise cinsiyet ayırmaksızın uzun, siyah renkte ve örgülüdür.
• Figürlerde sosyal statü ayırt edilmez, hizmetçi ve ya efendi aynı kıyafet tarzında işlenmiştir.
• Kıyafetler tüm figürlerde aynı özelliktedir. Kadın figürlerini ayıran tek nokta açık V yakalı kıyafetleri ve takılarıdır.

• Yazmada insan figürleri dışında hayvan figürlerine de yer verilmiştir.  İşlevsel olmalarının yanında bazı hayvan figürlerinin, kumaş üzerine ve mekana, çadıra motif olarak işlendiği görülür.
• İnsan figürleri iki boyutlu olarak çok daha soyut işlenirken, hayvan figürlerinde bunun aksine gerçeğe çok daha yakın bir perspektifte tasvir edildiği görülür.
• Anadolu Selçuklu Dönemi saray hayatı, günlük hayatı,  giyimi gibi pek çok konuda kaynak niteliğindedir.

Fotoğraflar alıntıdır, selcuklumirasi.com ve edebiyatvesanatakademisi.com