Yurt dışına kaçırılan çini mozaik tekniğindeki muhteşem mihrabı ile anılan Beyhekim Mescidi, harim mekanı medhal bölümü ve bu medhal bölümünde yer alan bani türbesi ile üçüncü tip dediğimiz yani kubbeli harimin önünde veya yanında türbe ya da tekke odası bulunanlar grubu içerisine dahil edilir.

Anadolu Selçuklu Döneminde inşa edilmiş mescitlerin plan olarak, üç ana tipoloji altında toplandığını daha önce yayınlanan Anadolu Selçuklu Dönemi Mescitleri başlıklı makalede ele almıştım. Konu üzerine bilgileriniz kısıtlı ise bu yazımdan önce onu okumanız tavsiye edilir.

Konya’nın merkez Selçuklu ilçesinde, adını verdiği mahallede Şair Yurdakul sokakta yer alan Beyhekim Mescidi'nin inşa kitabesi bulunmamaktadır. Ancak mescide adını veren Nahcivanlı Hekim Ekmeleddin Bey’in yapıda türbesinin bulunması ve yaşadığı tarihlerin kısmen biliniyor olması, mescidin 13. yüzyılın ikinci yarısında, Ekmeleddin Bey tarafından yaptırıldığını düşündürmektedir.

Nahcivanlı Hekim Ekmeleddin Bey 

Nahcivanlı Hekim Ekmeleddin Bey'in yaşamına dair bilgilerimiz kısıtlı olmakla birlikte, bazı Selçuklular döneminde kaleme alınmış metinlerde adının Ekmeleddin Tabib şeklinde geçtiği görülür.Dönemin Selçuklu Sarayında yani Konya'da hekimbaşılık ve müderrislik yaptığı bilinmektedir. Mevlana ile yakın ilişkide bulunmuş, Mevlana'nın kendisine yazdığı mektuplar bulunmaktadır.  Ayrıca 'Ferîdûn-i Sipehsâlâr, Mevlânâ ve onun yakın çevresiyle ilgili eserinde, Mevlânâ’nın hastalığı sırasında Ekmeleddin Tabîb’in Gazanfer adlı bir hekimle birlikte baş ucundan hiç ayrılmadığını yazar.'

Beyhekim Mescidi Malzeme Özellikleri

Mescidin giriş bölümünü oluşturan doğu cephesi dışında diğer cepheler, moloz taş ile inşa edilmiştir. Selçuklu dönemi mimarisinde ön cephenin, giriş cephesinin diğer cephelere oranla daha özenli tutulduğu genel olarak görülen bir özelliktir. Aynı uygulamayı Beyhekim Mescidi'nin doğu cephesinde de görmek mümkündür.  Belirli bir yüksekliğe kadar düzgün kesme taş ve devamında tuğla ile cephe vurgulanmıştır. Cephelerde ayrıca ahşap hatıllar görülür.

Günümüzde kurşun ile kaplanmış olan kubbe de hafif ve tezyinata izin veren bir malzeme olması sebebiyle tuğla kullanılmıştır.  Giriş kapısı ve pencerelerin, söve ve lentolarında ve kemerde mermer malzeme tercih edilmiştir.  Konya İnce Minare Taş ve Ahşap Eserler Müzesi'nde sergilenen, orijinal pencere ve kapı kanatları ahşap malzemedendir. Çini malzeme ise kubbeye geçişlerde, ön giriş bölümünde ve Almanya Berlin'deki Pergamon Müzesi İslami Eserler Bölümü'nde sergilenen özgün mihrapta kullanılmıştır. 

Beyhekim Mescidi Cepheler ve Plan Özellikleri

Cephelerin genel olarak sade ve yalın tutulduğunu söylemek mümkündür. Kuzey cephenin doğusunda yana doğru taşıntı yapan giriş bölümünün duvarı görülür. Güney cephe açıklıksız sade bir görünüme sahiptir. Batı cephe de ise dikdörtgen formlu pencere açıklığı yer alır. 

Girişi oluşturan doğu cephenin ortasında, dikdörtgen çerçeve içerisinde Bursa kemerli giriş kapısı bulunur. Kapının iki yanında birer pencere açıklığı vardır. 

Bu açıklıklardan kuzeyde olanı baninin türbesine açılır. Güney pencere ise günümüzde kadınlara ayrılan bir bölüm olarak kullanılan ve önceleri mahiyeti tam olarak bilinmese de türbedâr veya hizmetli odası niteliğindeki bir odaya açılmaktadır. 

Her ne kadar son cemaat yeri olarak adlandırılsa da harimden önce bir ön giriş mekanı bulunur. Daha çok bir hazırlık mekanı işlevindedir ve kalan izlerden üst örtüsünün tonoz ile örtülü olduğunu ayrıca renkli çini ve sırlı tuğla kullanımının olduğu anlaşılmaktadır. 

Kuzey de bulunan kapı Nahcivanlı Hekim Ekmeleddin Bey'in türbesine güneyde bulunan kapı ise günümüzde kadınlara ayrılmış bir mekan olarak kullanılan odaya açılmaktadır. 

Ön giriş mekanının ortasındaki dikdörtgen çerçeveli, düz lentolu bir kapı ile harime giriş sağlanır.  Harim kuzey-güney doğrultusunda kareye yakın dikdörtgen planlıdır ve üzeri tuğla malzemeden çift kademeli Türk üçgenleriyle geçilen bir kubbe ile örtülüdür. Kubbede tuğla malzemenin dizilişi ile oluşturulmuş tezyinat vardır. Kubbe göbeğinde (merkezinde) ise dairesel çini süsleme yer alır.

Daire merkezinde, turkuaz rengin üzerine, patlıcan moru renginde işlenmiş beş kollu yıldız motifi vardır. Yıldız kollarına rumi motifleri eklenmiştir. Motifi  yine patlıcan moru renginde işlenmiş, palmet motiflerinin yan yana getirilmesiyle oluşturulmuş bordür çevrelemektedir. 

Mihrap: Beyhekim Mescidi'nin çini mozaik tekniğinde ki orjinal mihrab nişi, dikdörtgen çerçeve içerisinde mukarnas kavsaralıdır ve günümüzde Almanya Berlin'deki Pergamon Müzesi İslami Eserler Bölümü'nde sergilenmektedir.

Kapı ve Pencere Kanatları: Ceviz ağacından iki kanatlı olarak tasarlarmış orijinal kapı kanatları, Konya İnce Minare Taş ve Ahşap Eserler Müzesi'nde sergilenir ve yerine kopyası yapılarak eklenmiştir. Aynı müzede mescide ait yine ceviz ağacından yapılmış tek kanatlı pencere kanadı bulunmaktadır.

Arslan, M. (2017). Anadolu’da Selçuklu Çağı Cami ve Mescit Mimarisi(Plan-Mimari-Süsleme). Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.

Karpuz, H. (2009). Konya Türk Kültür Envanteri Konya 42: Vol. I (Sarıyıldız OFSET). Atatürk Türk Tarih Kurumu Yayınları.

Yasa, A. A. (2016). Anadolu Selçuklu Ve Beylikler Dönemi Konya Yapılarında Malzeme Kullanımı Ve Yapım Teknikleri. Vakıflar Dergisi, 0(45).