Mimar Sinan’ın çıraklık eserim dediği Şehzade Cami, 1543 – 1548 yılları arasında İstanbul’un Fatih ilçesinde, Kanuni Sultan Süleyman (1. Süleyman) tarafından genç yaşta ölen oğlu Mehmed adına yaptırılmıştır. Makalede Klasik Osmanlı Mimarisinde Şehzade Cami ile görülen yenilikler ve ilkler, Şehzade Camisinin planı, yapım malzemesi ve teknikleri ile süsleme özellikleri ele alınmıştır.  

Şehzadebaşı meydanında yer alan yapı, aynı zamanda Şehzadebaşı Cami, Şehzade Mehmet Cami olarak da adlandırılmaktadır. Türbeleri ve medrese yapıları ile bir külliye içerisinde yer alan cami, bir avlu duvarı ile külliyeyi oluşturan diğer yapılardan ayrılmıştır. Mimar Sinan’ın ilk tasarladığı Selatin Külliyesi olması bakımından ayrıca önem taşımaktadır. Caminin doğusunda medrese ve imaret yapısı yer alır.  Kendi kitabesi bulunan medrese yapısı uzun yıllar boyunca kız yurdu olarak kullanıldıktan sonra, son restorasyon ile restoran olarak işlevlendirilmiştir. Caminin güney tarafında ise hazire bölümü, türbeler bulunur.  Külliyenin yapımına ilk olarak Şehzade’nin türbesinden başlanılmıştır.  Burada toplamda altı türbe bulunur. Selatin külliyelerinde daha önce görülen (Bursa) defin geleneklerine aykırı bir gelişim söz konusudur. Türbeler dışında hazire bölümünde, çeşitli dönemlere ait çok sayıda mezar bulunmaktadır.

İstanbul Şehzade Camisi ile Görülen Yenilikler ve İlkler 

• Mimar Sinan’ın tasarladığı ilk Selatin Külliyesi’dir.
• Mimar Sinan'ın çıraklık eserim dediği camidir.
• Daha önce şehzadeler Bursa’ya defnedilirken, Şehzade Mehmed’in başkent İstanbul’a defnedilmesi ve burada bir şehzade külliyesinin inşa edilmesi bir yenilik olarak karşımıza çıkar.
• Mimar Sinan’ın en süslü eseri sayılmaktadır. Şehzade Türbesi içinde aynı durum söz konusudur, bu durumun sebebi ise şehzade Mehmed’in çok genç yaşta vefat etmesidir.
• Harim mekanının doğu ve batısına yapılan revak uygulamasının ilk örneği Şehzade Cami’si ile karşımıza çıkmaktadır.
• Piramidal örtü sisteminin ilk örneğidir.
• Avluda mahfillerin bulunmasının ilk örneğidir.  Günümüze ulaşamamış bu mahfiller Mimar Sinan’ın harim mekânında yer kazanmak için tasarladığı bir uygulamadır.
• Yarım kubbelerin, çeyrek kubbeler ile desteklendiği ilk uygulamadır.
• Hünkâr mahfiline yerleştirilen ilk mihrap uygulaması bu yapıda karşımıza çıkar.
• Yapıda is odasının bulunması bir yeniliktir.
• Akustiği sağlaması için Mimar Sinan tarafından dahiyane bir fikir olarak, kubbe içine yerleştirilen cam kavanozlar ilk olarak bu yapıda karşımıza çıkar.

Şehzade Camisi'nin Malzeme ve Teknik Özellikleri

Yapı tamamen kesme taş malzeme kullanarak inşa edilmiş olup, renkli taş işçiliğinin en güzel örneklerini sunmaktadır. Kapı ve pencere kanatları ahşap malzemeden, kündekari tekniğinde yapılmıştır.  Mahfiller, minber ve mihrapta ise mermer malzeme tercih edilmiştir. Mermer minber ve mihrapta Ajur tekniğinin uygulandığı görülmektedir. Mimar Sinan’ın diğer yapılarında hiç görmediğimiz kadar yoğun bir taş süsleme yapıya hakimdir.

Şehzade Camisi'nin Plan Özellikleri

Klasik Osmanlı Mimarisinde merkezi planlı camiler arasında kare tabana oturan ve mihrap önü kubbesi dört yönden yarım kubbeler ile genişletilen plan şeması olarak tanımlanan tipoloji içerisinde yer alır.

Plan açısından Diyarbakır Fatih Camisi'ne benzerlikleri bulunan, Şehzade Cami birbirine eş büyüklükte olan harim ve avlu birimlerinden oluşmaktadır. Bu mekanlar simetrik olarak inşa edilmiştir.

Harim; Harime giriş avluda olduğu gibi doğu, batı ve kuzey cephelere açılmış üç kapıdan sağlanır. Harimin üzerini örten 19,5 metre çapındaki merkezi kubbe, dört yönden yarım kubbelerle desteklenmiştir. Yarım kubbeler ise çeyrek kubbeler diyebileceğimiz, eksedralar ile tekrar desteklenmiştir. Köşelerde kalan kare planlı mekanların üzeri ise kubbeler ile örtülerek, buralarda kuleler kullanılmıştır.

 Bu sistem kademelenme yaratarak yapıya piramidal bir görünümüm kazandırmıştır. Yarım kubbelerin çeyrek kubbelerle desteklendiği ilk örnek olan, örtü sisteminin sağladığı kademelenmeyi daha sonra Mimar Sinan diğer yapılarında da kullanmıştır. 

Bu plan sayesinde duvarlar taşıyıcı olmaktan çıkmış ve cephelere çok pencere açılması sağlanmıştır. Şehzade Camisi'nde Klasik Osmanlı Mimarisinin genel özelliği olarak kabul edebileceğimiz, pencere - mihrabiye uygulaması tekrarlanmıştır. Güney duvara yerleştirilmiş mihrap ve mihrabın hemen batısında yer alan minber mermer malzemeden yapılmış, özenli işçiliğe sahiptir. 

Avlu; Avluya giriş kuzey, doğu ve batı yönlerde olmak üzere üç kapıdan sağlanır. Dört yönden kubbe örtülü revaklarla çevrili (16 kubbeli revaklı) avlunun merkezinde, sekizgen planlı su yapısı yer alır. Avluyu çevreleyen duvarlarda ise bir su terazisi ve abdest muslukları bulunmaktadır.  

Taç Kapı; Üzerinde inşa kitabesini barındıran taç kapı, mihrap aksının karşısına kuzeye konumlandırılmıştır. Anıtsal bir kapı olmasının yanı sıra, mukarnaslı kavsara ve renki taş işçiliği ile hareketlilik kazandırılmıştır.  

Minareler; Şehzade Camisi’nin Kuzeydoğu ’da ve Kuzeybatı’ da olmak üzere, harim mekanının kuzey cephe köşelerine konumlandırılmış iki minaresi vardır. Minareler iki şerefeli olarak tasarlanmıştır. Mimar Sinan’ın diğer yapılarında görülmeyen yoğun bir taş süslemeye sahip olan bu minareler, Sinan’ın en süslü minareleri olarak bilinmektedir.