Makalede, 1910–1930 yılları arasında Türk mimarlığında etkili olan Birinci Ulusal Mimarlık Akımı döneminin özellikleri, temsilcileri ve eserleri ele alınmıştır.

1970’lerden sonra Birinci Ulusal Mimarlık Akımı olarak adlandırılan bu dönem Milli Mimari, Milli Mimari Rönesans’ı, Milli Mimari Üslubu veya Neo- Klasik Üslup olarak da bilinir. Ulusallaşma ve Türkçülük anlayışı üzerine kurulan bu yeni akımın temelleri 1908 yılında, II. Meşrutiyetin ilanıyla atılmıştır. 

Sanayi Nefise Mektebi hocalarından, Mimar Vedat Bey ve Hendese-i Mülkiye Mektebi hocalarından Mimar Kemaleddin Bey, Birinci Ulusal Mimarlık Akımının temsilcileridir. Dönemin yapılarında çoğunlukla, Anadolu Selçuklu, Beylikler ve Klasik Osmanlı Dönemi ve özellikle Mimar Sinan’ın yapılarından alınan biçim ve öğelerin kullanıldığı görülmektedir. 

Batılı eğitim alan Türk mimarlar, mimaride ulusal bir sentez yaratmaya çalışmışlar, bunu da ancak eski mimari unsurların yeniden canlandırılması ile gerçekleşeceğine inanmışlardır (Özcan, 2002: 3). Cumhuriyetin kuruluş aşaması geçilip yeni atılımlar ve dışa açılma eğilimlerinin artması ile Birinci Ulusal Mimarlık Akımına bağlı mimarlara ve eserlerine yönelik eleştiriler çoğalmış, geçmişe fazla bağlı görülen bu üslup, 1930’lar da yerini yeni üsluplara bırakmıştır (Ertuğrul, 2007: 13). 

Birinci Ulusal Mimarlık Akımı Özellikleri

Plan Özellikleri;

• Birinci Ulusal Mimarlık Üslubunun etkileri yalnız cephelerde aranmaktadır, bu nedenle plan ve yerleşme düzeni ikinci plana atılmıştır.
• Osmanlı Mimarisi'nde anıtsal yapılarda görülen mekân düzenlemesi bu dönemde etkindir.
• Bunun yanında yeni planların Batı’dan alındığı da görülmektedir.
• Çoğunlukla planlar giriş eksenine göre simetrik düzenlenmiştir.

Cephe Özellikleri;

• Bu dönemde inşa edilmiş yapılarda en önemli özellik, giriş eksenine göre cephelerin ve planların simetrik olarak düzenlenmesidir.
• Plandan önce, cephe tasarımına oldukça önem verilmiştir.
• Yapıların girişlerine ayrıca özen gösterilmiştir; mermer sütun, sütunceler ve çini malzeme ile bezenmiş, gösterişli olması sağlanmıştır.
• Yapı içinde ve dışarıda kullanılan sütunlarda, Osmanlı döneminin yansımalarını görmek mümkündür.
• Mermer sütunlar, kimi zaman baklavalı sütun başlıklarıyla ele alınmış kimi zamanda mukarnaslı başlıkla ele alınmıştır.
• Girişler ve köşelerde kullanılan kubbeler dönemin bir diğer özelliği olarak karşımıza çıkar.
• Yine Osmanlı ve Selçuklu dönemlerinde kullanılan kemer formları, düzenlenerek kullanılmıştır.
• Cephelerde ki çini kullanımı oldukça yaygındır; 16. Yüzyılda İznik’te üretilen Klasik çini kompozisyonları, Kütahya atölyelerinde tekrar yapılarak, dönemin yapılarında geniş uygulama alanı bulmuştur.
• Geleneksel sivil mimarlık örneklerinde karşımıza çıkan çıkmalar, bu dönem de özellikle İstanbul, Ankara ve İzmir kentlerinde yapılmış olan iş hanlarında sıklıkla tercih edilmiştir.

Birinci Ulusal Mimarlık Akımı Temsilcileri ve Eserleri

Mimar Vedat Tek

873 yılında İstanbul’da doğmuştur. Mektebi Sultani ’de okurken, eğitimini tamamlamak için 16 yaşında Paris’e giderek farklı kolejlerde eğitim görmüştür. 1890’lı yıllarda eğitim gördüğü Ecole Natione et Special des Beaux- Arts’dan mezun olup İstanbul’a dönmüştür. 

Türkiye’de ki kariyeri, Sirkeci'de arkadaşı İhsan Bey ile açtığı mimarlık bürosu ile başlar. İlk iş olarak Üsküdar’da yalı projesi yapar. Daha sonra Sanayi Nefise Mektebi’ne Sanat tarihi hocası olarak atanır.

Ankara’da özellikle Cumhuriyetin ilk yıllarında yapılar inşa etmiştir. Mimarı olduğu yapılarda milli mimari ve ulusal mimari anlayışı hâkimdir, bunun yanında modernize ederek mimari yapılara uyguladığı görülür.

Mimar Vedat Tek hakkında daha detaylı bilgi için Mimar Vedat Tek Hayatı ve Eserleri başlıklı makaleme bakabilirsin!

Mimar Vedat Tek'in Eserleri

• 1900- İzmir Saat Kulesi
• 1908- İstanbul, Defter-i Hakani Binası/Sultanahmet Tapu ve Kadastro Müdürlüğü
• 1909- Sirkeci Büyük Postane Binası
• 1909- Hobyar Mescidi
• 1913- Mimar Vedat Tek Evi
• 1915- Mes’adet Hanı
• 1916- Tayyare Şehitleri Abidesi
• 1923- II. TBMM Binası
• 1924- Ankara Çankaya Gazi Köşkü

Mimar Kemaleddin Bey

1870 yılında İstanbul’da doğmuştur. Yüksek öğrenimini, 1887 yılında Hendese-i Mülkiye Mektebi’nde tamamlamıştır.1891 yılında aynı mektep de hocalığa başlamıştır. 1895 yılında yurt dışına, eğitimi 4 yıl sürecek olan Charlottenburg Teanisahe Hochschule’ye gönderilmiştir. 

1899 yılında Türkiye’ye, İstanbul’a geri dönerek hocalığına devam etmiş, aynı zamanda kendi mimarlık bürosunu kurmuştur. En verimli yılları 1909-1919 yılları içerisinde ki süredir. 1927 yılında Ankara Palas Şantiyesinde kaldığı odada geçirdiği beyin kanaması sonucu, 57 yaşında vefat etmiştir.

Mimar Kemaleddin Bey’in Eserleri

• Türk- İslam sentezi içinde en az 7 türbe tasarladığı ve 6 tanesini hayata geçirdiği bilinir. Bunlar içinde en erken tarihli olanı Hasan Hüsnü Paşa Türbesi’dir. Türk- İslam mimarlık anlayışını benimsemediği, batı etkisinde bir yapı olarak dikkat çeker.
• Klasik Osmanlı Mimarisine en yakın tasarım anlayışı ise; Sultan 4. Mehmet Reşat Türbesi’nde görülmektedir.

• Kemalettin Bey’in ulusal mimarlık anlayışını en iyi yansıtan ve Klasik Osmanlı mimarisine en çok uyum gösteren camileri;
• Bebek Cami
• Bostancı Cami
• Bakırköy Cami'dir.
• Evkaf Nezareti’nde çalıştığı yıllarda tasarladığı yapıların büyük bir bölümünü, okullar oluştur. VGM arşivlerinde, bu yıllarda arkadaşları ile tasarladığı 40 adet okul tasarımı bulunmaktadır.

• İnşa ettiği sivil mimari yapılarına örneği olarak;
• Ahmet Ratip Paşa Konağı
• Ulusta Vakıf Apartmanı 
• Harkzadegan Kat Evleri sayılabilir.

Ertuğrul, Zeynep (2007). Birinci Ulusal Mimarlık Dönemi Mimarlarından Muzaffer Bey: Eserleri ve Sanat Anlayışı. Doktora Tezi, Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Eskişehir.

Özcan, Betül (2002). Ankara Anafartalar Caddesi ve Çevresindeki Birinci Ulusal Mimarlık Dönemi Yapıları. Yüksek Lisans Tezi, Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İzmir.